Bene bènnidos a Salimbasica su blog de Maurìtziu Sale

04/11/15

Faeddende, Iscriende e Cantende in SARDU




In Otieri, su 31 de Santugaine de su 2015, b’at àpidu un’addòviu chi at aunidu galu de prus su mundu de sa Limba cun su de sa Mùsica. Organizadu dae su “Premio Biennale città di Ozieri” - sòtziu de màdrighe musicale, presente in su territòriu dae belle trinta annos -  teniat comente tema primàrgiu  Faeddende, Iscriende e Cantende in SARDU. Su presidente, Pinuccio Aini e su segretàriu, Antonello Lai ant chertu chi, a faeddare de Mùsica esseret Antonio Deiara. In sa relata sua, su musicòlogu at acraridu su cuntzetu tècnicu de Prosodia. Su setore de sa linguìstica chi istùdiat s'intonazione, su ritmu, sa durada (isocronia) e s'atzentu in su limbàgiu chistionadu e cantadu. At definidu sas diferèntzias intre  coros polivocales e polifònicos e  - serrende -  at istèrridu una casta de pentàlogu cun propostas de giudu chi moviant totus dae su faeddu Promòvere :
in cada iscola unu repertòriu cun a su nessi su 50% de cumponimentos in Limba sarda e in totu sas variantes suas alloglotas. Rispetende sa mètrica e sa musicalidade de sa limba cantada.
in sas iscolas tzìvicas de mùsica eventos finales chi nch'incruant a su nessi su 50% de cumponimentos in Limba sarda e in totu sas variantes suas alloglotas.
• sos matessi eventos in sas bandas musicales e in sos coros polifònicos o parrochiales.
• s'istùdiu de s'innu ufitziale de Sardigna in cada iscola, semper rispetende sa mètrica e sa musicalidade de sa limba cantada.
• in sos Cunservatòrios de Tàtari e de Casteddu, su cumponimentu e s'istùdiu de
Òperas didàticas in Limba sarda  e in totu sas variantes suas alloglotas, de difùndere in totu sas iscolas sardas.

A arringare imbetzes sa Limba in sesi e su caminu peleosu suo pro s’unidade, ant chertu  tres operadores de isportellu de sos Ufìtzios linguìsticos territoriales. Professionistas a dolu mannu precàrios  - a dae chi sos isportellos sunt serrende belle totus -  a cajone de sa crisi e de sas mènguas finantziàrias. In su Tzentru culturale de Santu Frantziscu  - fràigu antigu e a nuscu de connoschèntzia - Gianfranca Piras iscanesa, Valentina Schirru durgalesa e Antonello Innàtziu Garau
biddobranesu ant faeddadu de su caminu traballosu, ma ditzosu pro nche cròmpere a un’istandard de iscritura. E de cantu potzat èssere profetosu a tènnere un’ortografia ùnica pro totu sos sardos, mantenende cadaunu s’allega de sa bidda sua. Pro sos organizadores nche fiat cròmpidu - dae s’ora - su momentu de lis donare torra cunsideru. De su restu, chie mègius de issos podiat connòschere su raportu intre Limba iscrita e utentes? Fiat giustu a lis reconnòschere sa balia e sa cumpetèntzia. Ca  - finas si sos guvernantes nche los ant postos a unu chirru, neghende·bi·lis -  lis tocaiat su reconnoschimentu dèvidu a chie – in die pròina o soliana, in tempos polìticos bonos o reberdes -  at promòvidu e ghiadu sa difusione de sa Limba ufitziale in totue. Peri sas biddas prus a tesu, prus ismentigadas e  - a bias -  isputzigadas. Promovende e mandende a dae in antis unu progetu nàschidu e ammaniadu dae àtere, non dae issos matessi, ma postu in òpera cun sa balentia e sa maestria chi petzi issos – òmines e fèminas de gabbale – galu oe in Sardigna podent bantare. Semus chistionende de sas maestràntzias e prestadores de òpera pagu prus che in donu, ma non traballadores de badas. Formados e ispetzializados comente a pagos, ant semper fatu su traballu grae, imboligosu e fàtzile nudda, de organizare e difùndere  - peri sas Comunas – su progetu de unificatzione de sa Limba. Progetu galu oe ùnicu. Ùnicu e ufitziale. Sunt issos chi ant fatu tocare cun manu, a mannos e  minores, su valore prus fundudu de sa chirca de unidade linguìstica. E si est a beru chi – cun sentidu a bias negativu - in Sardigna si costumat a nàrrere Chentu concas chentu berritas, si nât fintzas  Chentu biddas  chentu limbàgios. Ma cun sentidu positivu e profetosu. Assentu bidu semper comente impedimentu pro s’unidade, ma - in càmbiu e in pràtica - sa richesa de s’ìsula nostra. Richesa chi cheret giuta a ditzu ditzosu conca a sa crèschida sotziale, polìtica e culturale. E gasi est istadu finas sa die, in Otieri, cun s’agiudu mannu de custos professionistas pagu mentovados, ma ativos comente a pagos in cada logu. Siat in Iscola, siat in logu de Sòtziu, siat in logu de Ufìtziu pùblicu. A àteros annos mègius e a tempus prus.
E -  cojuada cun poesia, prosa e mùsica - chi siat sa de sa Limba, sa bandera identitària chi nch’issendat sa Sardigna a rodeu peri totu su mundu.

29/09/15

Benenu

                                                                                                                  (Mamba nieddu. Fotografia leada dae sa rete )


Benenu



Sustantivu m.s.[dae su latinu venēnum. Podet èssere chi orìginet finas dae Venus, sa dea e duncas cun su sentidu originàriu de «maia», unu lìcuidu pro otènnere s'amore de chie si nche lu bufat]. 

•Sentidu printzipale

Sustàntzia de orìgine esògena chi, introduida in su corpus in cale si siat manera, fintzas in cantidades minores, cumpromitet s'integridade de sa carena o sas funtziones suas, cun efetu a bias immediatu, a bias ritardadu, ma semper generale interessende a cando su sistema nervosu, a cando su càrdio-tzirculatòriu a manera reversìbile o irreversìbile, fintzas cajonende sa morte de chie l'at pigadu.

•Figuradu
Sentidu chi buddit in intro, corrompende s'ànima de chie nde patit o chi tendet a manera trampera e imboligosa a fàghere dannu a chie nde sufrit o a chie est indiritzadu: su b. de s'òdiu, de s'invìdia; b. de sa gelosia. Cun unu sentidu particulare, impreadu a raru, b. de s'argumentu, trampa o allusione rànchida o riferimentu marigosu narados in suspu.
Su versu de Dante in su de XXXI càntigos, tertzina 75 de su Purgatòriu: «Ben conobbi il velen de l'argomento», «Connotu apo venenu 'e s'argumentu»(Trad.Pàule Monne).

•Figuradu prus comunu e difusu
Sentidu de fele e de contrariedade, de malu sàmbene, de ràngulu: est prenu de b. contra a nois; nch'aiat b. in sos faeddos suosun'artìculu prenu de b.; pinna infusta in su b. naradu a iscritores de malu istripile; tènnere in corpus su b. èssere prenu de àstiu, de ranchidore; ruspire b. nàrrere paràulas rànchidas; mastigare b. a si nche rosigare s'ànima e su coro pro arrennegu o pro brivadura o pro impotèntzia de cale si siat casta.

25/08/15

Isgramàtica. Italianu de Sardigna


Unos cantos esempros befulanos chi apo ammaniadu pro cumprèndere cantu nche semus a tesu galu dae su bilinguismu perfetu.


• Scusi. Cosa,voleva?

• 
-Ànto,ci scendiamo a polpi oggi?
  -Ohi,lasciami la testa,non sia che ce ne siano pure.
  -È una guerra a trovarne già lo so, ma forse la bellezza è proprio quella lì.
  -Prima era il posto pieno qui e gente cercando, nulla! 
  -Vero.Ne dava molti.Ora per toglierne uno invece, tocca uscirci a casino.
  -Converrà sedersi a casa ,allora.
  -Minimo.

• 
(Criptadu ) Vedete amici cari, quantunque io mi possa sforzare, non riuscirò mai ad andare da voi, semmai ci verrei.
Ecco sì, verrò da voi al più presto e poi semmai, sempre presto me ne andrò, eh! Facciamo così .

• 
-A funghi sei?
  -No,no a asparagi, ma è già tutto cercato vedo.
  -Eeh caro mio, non è che me ne vieni da punta di casino e pretendi il posto senza toccato dalla gente di qui.
  -Ma anche io vivo qua!
  -Eja,eja già lo so che sei accantierato qui, ma il posto vuole conosciuto bene se no a trovarne non ne trovi.

R
isposta de un'eletrotècnicu. 
  -Eh,caro mio, lì l'Adattatore ci vuole!
  -Ci vuole? Come, ci vuole?
  -Eja, per smontare il pezzo,mi'. L'adattatore ci vuole! 
  -Ma ci vuole cosa? Ci vuole bene? Ci vuole al suo cospetto, questo Adattatore o cosa?
  -Ohi, l'adattatore ci vuole se no così non fa a smontarlo.
  Est  inùtile a insìstere: bi cheret s'adatadore, bi cheret!

• 
Èsci·me·ne!
  Locuzione dotta, usata prevalentemente come invito a qlcn affinché abbandoni fisicamente  chi la pronuncia. O parte di   esso. 
  Es. Èsci·me·ne dai coglioni!

• 
- È un falso guarda, mi ride in faccia e pensa·ti che non mi può vedere!
   - Ah! È cieco?
   -No,no balla già ci vede: la pancia gliene scenda!
   -La pancia? Quindi è sovrappeso, diciamo.
   -Ma cosa cazzo...? Coglione, è! 

• 
 (Roy Batty in Blade Runner: gerundio finale)    "Io ne ho visti di umani al centro commerciale, comprando cose e spendendo soldi a ira,che non potreste nemmeno       immaginarvi:
   donne da combattimento facendo cosa, vicino alla cassa o mamme sgridando figli a colpi di bastioni Vileda,
   e ne ho visto di gaggi B a colletto alzato, isalenati nel buio vicino ai perizoma di Sloggi & Tannhäuser.
   E tutti quei momenti andandosene, perduti nel tempo,
   come schiumandone dalla doccia.
   A finirla sia! Ajò."
• "
Fonosinonimi":  ITA Smazzare vs SRD Smatzare. 
  Es. "Il muggine vuole smatzato, prima di cuocerlo.Come le carte, prima di giocare." 
"
Agrodiscorsi": -Oh Peppì,in campagna ci siete domani, che passiamo?
-Boh,non lo so. Forse dobbiamo salire a Nùoro che Lei* ci ha una visita.
-Allora passatevene voi quando state tornando.Noi già siamo sempre qui.Ci tocca,già lo sai.Eh eh.
-Toglimi una curiosità Francè,ma olive dando ve ne sta quest'anno? Qui non ne sta facendo manco a balla.
-Ohi, lascia che è già il terzo viaggio di letame che mi faccio.
-Anch'io. Oh!...e la faccio tutto il giorno qui eh,sempre a pompa tirata. Meno male che ci ho il pozzo, sennò...
-E cosa sarà,secondo te?
-Cosa sarà,cosa?
-Come, cosa sarà cosa? Cosa sarà che ci hanno quest'anno?
-Ah!...e vai e cerca tu, tutto può essere. Antonio dice che forse è quella passata di storni, a maggio.
-Eh passata così... a nuvole erano,non sembra vero!
-Hanno riportato gli alberi a niente,a niente del tutto.
-Oh ascò' già gli passerà,se gli vuol passare e se no già si arrangeranno.
-Ah beh, sì.Garantito eh! Se ne vuol fare ne faccia sennò mai si veda! 
NOTE: (*) Curiosità autoctone. Dorgali:
"Lei" (in sardo "Issa" in maiuscolo), se a parlarne è un marito,sarebbe la moglie.
"Lui" (in sardo "Issu" in maiuscolo), se a parlarne è una moglie,sarebbe il marito. 
Per antonomasia! 
Es. Come declinare gentilmente un invito a uno di quegli spuntini pantagruelici:
"Dia èssere istau peri bènniu, ma apo a Issa corcàa**, mischina. A s'àtera borta,oje non fachet!" 
(**) Corcàa= Dicesi di persona stesa sul letto sì,ma ammalata.

A nos lèghere sanos
M.









18/08/15

Aprètzios


Non b'est petzi s'emergèntzia sirbones, in Sardigna.
Àteras genias de animales sunt contribuende a sa derrota de s'isvilupu.
Sunt creschende e perpetuende·si cun unu ritmu chi ghetat umbra e ponet a beru a tìmere. 

Sunt una piaga, unu disacatu, unu terrore pro totu sas colturas e fintzas pro sa cultura de s'ìsula nostra. Feras famidas chi si sunt corpadas no intre issas ebbia ma finas cun àteras bèstias. Erribios de aterue, de orìgine diferente, ma de sa matessi natura e istripile distruidores, gasi faghende·si prus malas e làmbidas. Si paschent cale si siat tanca. Si nche suspint cale si siat riu. Brutant e istallant in totue. Bi reventint a nche brincare cale si siat mureddu e reticuladu, cresura o làcana. Reales o metafòricos. Non b'at ostàculu chi los arresset, non b'at padente chi no illùdrient. Non b'at cuneta chi los ispantet. Non b'at benidore chi los assustet. E non b'at rispetu chi non disonorent.
E galu non b'at remèdiu, a dolu mannu. Non b'at pratera peruna o esca pro lis firmare su caminu distruidore. Non b'at lege umana o de natura chi los pòngiat in anneu o chi lis catzet su fàmene illacanadu.
Òmines sunt. Homo sapiens. Una ratza mala.

06/08/15

Hiroshima: su ses de austu a sas oto e cuartu.


                                          (Fotografia leada dae sa Rete)


Sa morte in intro e in foras, in sas domos derrutas, in sos caminos desertos e in sas boghes de sos pagos malassortados chi si sunt atacados a sa vida. S'istòria e s'iscola nos allegant petzi de mortos e fertos. De nùmeros, de istatìsticas e de sa potèntzia mortale de s'atòmica. Non chistionant de sàmbene, de fragu malu de istentina. De golleis desertos e àrbores brusiados. De abba pùdida e de dolore! Sos ministèrios la timent, sa cultura. L'istrajant e duncas la càtzigant e la morint.

"Non prus una cultura chi nos consolet in sa suferèntzia, ma una cultura chi nos amparet dae sas suferèntzias e chi las cumbatat e chi nche las elìminet", iscriiat Elio Vittorini in s'editoriale suo, publicadu in su primu nùmeru de "il Politecnico", in su mese de cabudanni de su 1945.
Sa segunda gherra mundiale nche fiat in pessu acabbada e nch'aiat coladu petzi unu mese dae cando sos Istados unidos aiant pesadu in fumu a Hiroshima e a Nagasaki , impreende sas primas bombas nucleares pro iscopu bèllicu.

Su saldu de sa gherra fiat ispantosu, orrorosu. Pagu prus o mancu 70 milliones de mortos, isparghinados dae oriente a otzidente. Ma su chi ispantaiat de prus -e sa pregonta legìtima de tando fiat " Chie est chi at pèrdidu custa gherra? E chie l'at binta?- fiat chi sa gherra nch'aiat cantzelladu sa "personalidade" de sa morte. Nche l'aiat iscollegada dae s'òmine, dae sos patimentos, dae su terrore, dae sos pipios, dae sas ìmbenas, dae su sàmbene e dae sa derrota mundiale.

Thomas Ferebee su bombardieri de su B-29 chi nch'aiat isgantzadu su "Pitzinneddu"("The Little Boy", gistru chi l'aiant postu a s'atòmica), subra de Hiroshima, l'aiat ischidu petzi unos cantos minutos in antis, chi cussa fiat una bidda chi aiant seberadu petzi pro sas cunditziones favorèvoles de su tempus e de su logu. Non b’aiat peruna àtera resone in sos pabiros. Aiat in pessu ischidu chi si no esseret istadu pro chistiones mèteo o geològicas, sa matessi sorte diat èssere tocada a Kokura, a Nigata o a Nagasaki. Subra de su “Enola Gay”, su tempus a disponimentu de s'echipàgiu pro incarcare su butone fiat de unu, duos segundos e tantu lis est bastadu a issos etotu, pro si sapire de su disacatu. Iscurtende sas registratziones de màchina: "Oddeu!" aiant invocadu. E Deus in logos. E morte in totue. Petzi su sonu surdu de s’iscartarada, petzi vìtimas sena cara, cantos sena nùmene e suferèntzias de non pòdere contare pro sos chi sunt subrabìvidos.

Sighiat tando Vittorini: "Nos nch'amus ismentigadu sa funtzione de sa cultura, chi est sa de denuntziare sa violèntzia e s'òdiu e, a pustis de sa denùntzia, colare e carignare, lusingare"
E oe?
Sa cultura de oe, "imprea e frundi", non si prendet a sa Sotziedade. Est una cultura imbelada e fumigosa chi no èducat a sa memòria e duncas a su benidore. Nche semus divènnidos  "òmines de massa" chi non pòmpiant mai a banda de palas e non s’immàginant unu cras. Ma non nos abbigiamus chi, gosi, semus isterrende·nos su caminu pro nche torrare a su passadu prus iscurigosu.

31/07/15

E s'embargu ?

                                           (Fotografia leada dae sa Rete)



Nch'at coladu prus de ses meses dae sa decraratzione comuna istòrica chi at sigilladu s'acordu intre Obama e Raùl Castro pro sa ratzionalizatzione de sas relatziones intre Istados unidos e Repùblica cubana. S'abertura noa in sos raportos diplomàticos est arribada a pustis de s'addòbiu de Pànama intre sos duos dirigentes màssimos, a pustis de una sèrie longa de aperturas cuncambiadas e a pustis chi Obama nch'at cantzelladu a Cuba dae sa lista de sas natziones terroristas, lista a ue Cuba non diat èssere dèvida intrare mai.


Abarrat su puntu prus de importu, s'embargu. Washington l'at subordinadu a unu votu parlamentare difìtzile, ma no at fatu nudda pro l'abrandare, pro li menguare sos efetos, cosa chi imbetzes diat àere pòdidu fàghere. Custu est su singiale chi sos Istados unidos suta suta ant semper pensadu a unu càmbiu de regime in s'Ìsula. Ma est su de s'embargu su caminu berdaderu pro sa paghe, su chi sa Rivolutzione fiat chirchende (e devet sighire a chircare) dae semper, fintzas ischende chi diat èssere unu disafiu titànicu, ca a pustis diat dèvere fàghere sos contos cun una crèschida lestra, forsis sena controllu perunu, de sas disparidades sotziales.


At a èssere sa derrota, a favore de una intre sas duas partes in cunflitu, de su parègiu tècnicu chi sa propaganda de ambas bandas no ammitet, ca preferint a glorificare cadauna su triunfu suo. In su mentres sa tendèntzia mediàtica dominante sighit a istransire a sa margianina sa pregonta de su pro ite Cuba sigat a andare, sigat a campare, a produire, semper a cando e cun totu su chi li tocat. O comente fatzat Cuba a si mòvere galu intre s'impossibilidade de sos Istados unidos a bìnchere cun sa violèntzia e sa brutalidade sas resones de sa rivolutzione cubana e totu sas dificultades chi sos cubanos ant dèvidu afrontare pro si difèndere. Sos dirigentes nât chi sunt prontos a su disafiu e bortas meda ant dimustradu de èssere a tretu de li pòdere parare fronte. Ma est un'àtera batàllia tosta e pro nudda previdìbile, giai cumintzada cun meses e meses de "surplace", comente costumant a nàrrere sos frantzesos. Firmos, cadaunu in sa positzione sua, ogros mirende a intro de sos ogros, istudiende·si.

14/02/15

S'Istràngiu.


Su nara-nara si nch'intendiat finas a banda de foras de su tzilleri, ma cando nch'apo coladu su liminàrgiu, cando apo ghetadu su primu passu a dae intro, b'at faladu unu mudìmene mortale. Petzi su carràschiu de carchi pipadore e sa mùida de sa ràdiu a un'ala, si nche colliat.Chintos a belludu, ant a èssere istados una bindighina o barda ispainados in totue. Totu òmines: a chie sètzidu, a chie ritzu. Comente mi nch'ant bidu si sunt bortados totu a sa ban
da mea comente costumant a fàghere, no isco si ais presente, sos boes e sas bacas cando càpitat de los oviare a tàgios in logu de foras de bidda. Pro bae e pisca cale mistèriu, si girant totus cara tie e ti pòmpiant, ti fissant. In ogros lis leghes una pregunta :ite sas ballas cheres tue inoghe?
Su prus atrividu, ca bi nd'at semper un'in cada tropa, li faghet a su tzilleràrgiu: "istràngiu devet èssere e arratza de cogorosta giughet, non si podet pompiare raju!"
"Mi chi lègiu est!", nch'annanghet, custa bia narende·bi·lu a su chi teniat a costàgiu.
Deo sigo a avantzare e nche crompo a su bangu: "Salude!, fatzo, a mi lu podides fàghere unu cafè?"
"Ello nono!", rispondet su tzilleràrgiu, riende·si·la.
E cuddu, semper su matessi, ma como cun ambos sos cuidales apogiados a palas in segus a su bangu: "Essu istràngiu lègiu, raju!"
In unu bi movet un'iscacàlliu generale, ammiadas e corfos de cuidale s'unu cun s'àteru. Si fiant totus acontzende pro nche bìdere bene cun bene su chi fiat acontessende, ponende·si sa cadrea a s'imbesse pro apogiare sos bratzos e calicunu finas sa barba, supra sos bratzos.
"Mi ca lègiu est custu istràngiu, su còniu nch'apretat!"
Deo fia ponende·li su tzùcaru a su cafè e cuddu li sighit:"Ma a l'ischides chi est lègiu a beru custu istràngiu!"
Tando deo, oramai infadadu: "Iscusa·mi agigu, nara·mi una cosa, ma tue  bellu 
meda ti crees?"
"Nono, pro nudda... ma deo non so istràngiu, però !"

Nche giugo galu in origras su sonu surdu e befulanu de s'iscacàlliu e andadu mi nche so, meru meru. 

08/01/15

TIRITERA.

     (foto leada dae sa retza)
Pro isòrvere sas tulumbas de sa Limba, mancari bamba e sen'ispera, pitzinnos leghide·bos una tiritera. Leghide e imparade. Imparade a memòria. Sa paristòria. Sena timòria.

Un'òmine pro èssere òmine devet rispòndere a s'istintu: distintu, finas tontu, ma cuntentu e bene chintu. A s'istintu de sa fera in carrera Caprera e de sa resone in intro de presone, de su machine e de s'abbistesa, de sa malidade chi no at edade. Pasende e firmende però, a su nessi una bia e lassende sa sia. In ue si siat. Deo, pro nàrrere, intre carre e corru li tiro a su carru, ca batit farre, derre e birra, tiradu a unu chirru che ferru in su furru!
Apo una domo fata como como, una domo reberde e mala a domare, ma bardada a birde che mirada de tzurpu. Sardu, surdu o barda! In ue non b'at bardu ,cordu o babordu,ma b'at burdellu.
Domo sena cantzellu, cresura o barratzellu. Domo lìbera, pìbera e pòbera sèbera.
Nidu, cala de càncala, ruta, derruta e fata a farruta. Ma sìntzera e sintzera che bon'istadera e giusta che òmine onestu. O galana galana, che fèmina cana, ma sena cana.
Domo collida a pare in pare cun compare, amparende e comporende e paris imparende, ma a lascu: sena sidis e sena cascu. Cun carchi tzascu de un'amigu bascu chi nât boscu imbetzes de padente,ma podende giai pudat pudende chimas de mata. O chimeras a s'iscùsiu iscurighende, s'iscuru!
In domo non b'at 
àera, non b'at a àere abba mai e mancu terra o fogu.

Un'abba ebbia b'at e boh, Abbanoa!
Betza e ingannadora, cara a Dessanay, ma contra a Govossai.
Ite b'at? Non bos torrat su contu? Cantecantu sunt chentu contos, chintos e pintos cun puntos prantados e prantos a sa sola. Sola? Cale sola? Sa sola de sos botes? Ma cale botes? Sos cosìngios pro s'iscusòrgiu? O pro sos pistighìngios de Perdu Marras? Pro la cùrrere sa vida a suore e mandighìngios, ma semper a sa sola. Cussa sola. Cussa ebbia. Morta ma bia e...bae e imbia tue!
Imbia s'imbassa, prìngia manna e bagassa, pro chie gastat o incassat finas si est mala e finas si est sola, de su tzugru sa mola, essende dae iscola.
Piga e fala, bati s'ispola e colli sa tela punta a sula che ispina in gula.
Ma bati·la a fura! E colli in tristura che a malesaura mai bida in pintura .
In bonora o in malora ben'apat s'ora!